Se Talafaasolopito o Fiti

O le uluai Europa e asiasi i le eria o le tagata suʻesuʻe Dutch o Abel Tasman i le 1643. Na folau atu foi le faletusi Peretania o James Cook i totonu o le eria i le 1774. O le tagata e masani ona taʻua i le "sailiga" o Fiti o Kapeteni William Bligh, na folau atu i Fiti i le 1789 ma le 1792 i le maeʻa ai o le faʻaleagaina o le HMS Bounty .

O le 19 seneturi o se vaitau o le vevesi sili i motu o Fiti.

O uluaʻi tagata Europa na vaʻaia i Fiti o ni tagata folau vaa ma faʻasalaga mai tagata pagota o Peretania i Ausetalia. E oo atu i le ogatotonu o le seneturi na taunuu mai faifeautalai i motu ma amata ai le liua o tagata Fiti i le faa-Kerisiano.

O nei tausaga na iloga i tauvaga faʻapolokiki totoga mo le pule a taʻitaʻi Fiti. O le tele o nei taʻutaʻua o Ratu Seru Cakobau, o le taʻitaʻi sili o Viti Levu. I le 1854, na avea ai Cakobau ma taʻitaʻi Muamua muamua e taliaina le Kerisiano.

O le tele o tausaga o taua a le itu-aiga na faamutaina mo sina vaitaimi i le 1865, ina ua faavaeina se tuufaatasiga o malo moni ma o le uluai tulafono a Fiti sa tusia ma sainia e ni alii tutoatasi se toafitu o Fiti. O Cakobau na filifilia i le peresetene mo le lua tausaga i le laina, ae o le fememeaʻi na paʻu'ū i le taimi na sailia ai e lona alii sili, o se alii Toga e igoa ia Maʻafu, le au peresitene i le 1867.

Le faʻalavelave faʻapolokiki ma le le mautonu, na faʻaauauina pea ona tuputupu aʻe malosi le aʻafiaga i sisifo.

I le 1871, faatasi ai ma le lagolagoina o le tusa ma le 2000 Europa i Fiti, sa avea Cakobau ma tupu ma na faavaeina ai se malo i Levuka. Peitai, o lona malo, na feagai ma le tele o faafitauli ma e lei taliaina lelei. I le aso 10 o Oketopa, 1874, ina ua maeʻa le fono a aliʻi sili ona malolosi, na tuʻufaʻatasia ai Fiti i le Malo Tele.

Faʻa-Peretania Tulafono

O le muamua Kovana i lalo o le pule a Peretania o Sir Arthur Gordon. O aiaiga a Sir Arthur e tatau ona faʻatulagaina le tulaga mo le tele o Fiti o loʻo i ai nei. I se taumafaiga e faasao tagata ma aganuu a Fiti, na faasa e Sir Arthur le faatauina atu o fanua Fiti i tagata e le o Fiti. Na ia faia foi se faiga o le faatapulaaina o le puleaina o le atunuu lea na mafai ai e le tagata moni o Fiti ona fai atu ia latou lava mataupu. Na faia se fono a aliʻi e fautuaina le malo i mataupu e faatatau i tagata lautele.

I se taumafaiga e faʻaleleia le atinaʻeina o le tamaoaiga, na faʻatūina ai e Sir Arthur se faiga o togalaau i motu o Fiti. Sa i ai muamua lona poto masani i se faiga o laau toto e avea ma kovana o Trinidad ma Mauritius. Na valaaulia e le malo le Kamupani o le Colonial Sugar Refining Company a Ausetalia e tatalaina galuega i Fiti, lea na faia i le 1882. Na faagaoioia le kamupani i Fiti seia oo i le 1973.

Ina ia mafai ai ona maua ni galuega taugofie mo tagata totō, na tilotilo le malo i le palealii o Initia. Mai le 1789 i le 1916 e sili atu i le 60,000 Initia na aumai i Fiti e pei o tagata faigaluega. I aso nei, o fanau a nei tagata faigaluega e tusa ma le 44% o le faitau aofaʻi o Fiti. Faʻamatalaga a Tagatanuʻu i le tusa ma le 51% o le faitau aofaʻi.

O isi o tagata Saina, Europa, ma isi tagata atumotu o le Pasefika.

Mai le faaiuga o le 1800 seia oo i le 1960, na tumau Fiti i se sosaiete fevaevaeaʻi lautele, aemaise lava i tulaga o sui faaupufai. Fiti, Initia ma Europa na filifilia pe filifilia o latou lava sui i le fono fono.

Tutoatasi ma le Faalumaina

O le tutoatasi o gaioiga o le 1960 na le sao mai motu o Fiti. E ui lava na teena muamua e le malo le pulea e le tagata lava ia, o feutagaiga i Fiti ma Lonetona na mafua ai ona tutoatasi le tutoatasi faaupufai mo Fiti i le aso 10 o Oketopa, 1974.

Na amata pea ona vaʻaia e le uluaʻi tausaga o le malo fou le vaeluaina o le malo, faatasi ai ma le faaiuga a le Alliance Party e pulea e tagata Fiji. O le malosi mai le tele o mea i totonu ma fafo na mafua ai le faatuina o le Vaega o le Leipa i le 1985, lea, i le tuufaatasiga ma le toatele o le Initia National Party Party, na manumalo i le filifiliga o le 1987.

Fiti, e ui lava i lea, e le mafai ona faigofie ona sosola ese mai le va o tagata. O le malo fou sa vave ona solo i se osofaiga a le militeri. I le maeʻa ai o se vaitau o feutagaiga ma fetauaiga tau le va o tagata, na toe foi mai ai se malo faalemalo i le malosiaga i le 1992 i lalo o se faavae fou ua mamafa tele mo le toatele o le atunuu.

Ae ui i lea, o totonu o le lotoifale ma faavaomalo na mafua ai le tofiaina o se komiti tutoatasi i le 1996. Na fautuaina e lenei komiti se isi tulafono fou lea na faaaogaina i le tausaga mulimuli ane. O lenei faavae na tuʻuina atu mo le amanaiaina o le tele o mea e fiafia i ai ma faʻatuina se kapeneta e tele vaega.

Na tauto Mahendra Chaudhry i le avea ai ma Palemia, ma avea ma uluai Peresetene Indo-Fijiti o Fiti. O le mea e leaga ai, o le isi tulafono faʻale-malo e leʻi umi.

I le aso 19 o Me, 2000, na puʻeina ai e le au fai pisinisi o George Speight vaega o le 'autau ma tagata taʻalo a le malo, ma le lagolagoina o le Fono Tele a aliʻi, o se faʻapotopotoga e le i filifilia o aliʻi faʻaleaganuʻu faaleaganuu. O Chaudry ma lana kapeneta sa taofia le faʻafefe mo le tele o vaiaso.

O le faʻalavelave o le 2000 na faʻauʻuina e ala i le faʻaaogaina o le taʻitaʻiʻauʻau o Frank Bainimarama, o se tagatanuu Fiti. O se taunuuga, na faamalosia Chaudry e faamavae. Na iu lava ina pueina le tulafono i moliaga taufaaleaga. Laisenia Qarase, sa avea foi ma se tasi o Fiti sa avea ma palemia mulimuli ane.

Ina ua mavae vaiaso o le le mautonu ma le taufaamatau o se osofaʻiga, o le vaegaau a Fiti, i lalo o le poloaiga a le taimi nei, na maua ai e le Commodore Frank Bainimarama le pule i le Aso Lua, Tesema 5, 2006 i le malo e aunoa ma se toto. Na faʻateʻaina e Bainimarama le Palemia Qarase ma na ia tauaveina malosiaga o le peresitene mai ia Peresitene Ratu Josefa Iloilo ma le folafolaga o le a toe foi mai lona malosi i Iloilo ma se malo fou faatoa tofia.

E ui o Painimarama ma Qarase o ni tagata Fiti, ae o le paopao na foliga mai na uunaia e Qarase o fuafuaga ia e aoga i tagata Fiji i le afaina ai o fanau laiti, ae maise tagata Initia. Na tetee Painimarama i nei talosaga e le talafeagai i vaega laiti. E pei ona lipotia e CNN "O le militeri e ita i se faigamalo a le malo e folasia tulafono e tuuina atu ai le alofa ia i latou na aafia i le (2000) osofaʻiga. E tetee foi i pili e lua na fai mai ai Bainimarama e le talafeagai le toatele o tagata Fijians i aia tau eleele nai lo tagata Initia . "

O se faiga palota aoao na faia i le aso 17 o Setema 2014. O le manumalo a Bainimarama i le FitiFirst na manumalo i le 59.2% o le palota, ma o le palota na manatu e talitonuina e se vaega o tagata asiasi faavaomalo mai Ausetalia, Initia ma Initonesia.

Asiasiga i Fiti i le asō

E ui lava i lona talaaga o le faʻalavelave faʻapolokiki ma faʻalapotopotoga, e latalata ane i le toeitiiti atoa le 3500 tausaga, o motu o Fiti o loʻo avea pea ma nofoaga matagofie o tafaoga . E tele mafuaʻaga lelei e fuafua ai lau visi t. Ua faatumulia le motu i le tele o tu masani ma aga masani . Ae ui i lea, e taua tele, o tagata asiasi e mulimuli i laʻei talafeagai ma amio taufaaleaga .

O tagata o Fiti ua lauiloa o nisi o tagata sili ona lalelei ma talimalo i soo se motu i le Pasefika i Saute. E ui o le a le malie tagata atumotu i luga o le tele o mataupu, ae o latou uma i le lautele latou te amanaiaina le taua o le fefaatauaiga o tagata tafafao maimoa i le lumanai o latou atunuʻu. O le mea moni, ona o mafatiaga a tagata tafafao maimoa ona o le pagatia o tausaga talu ai nei, o loʻo maua ai fefaʻatauaʻiga lelei femalagaaiga. Mo tagata faimalaga e fia sosola ese mai le toatele o tagata tafafao maimoa e masani lava ona maua i se isi itu i le Pasefika i Saute, o Fiti o se taunuuga atoatoa.

I le 2000 e tusa ma le 300,000 tagata asiasi na taunuu i motu o Fiti. E ui o motu o nisi o nofoaga e sili ona lauiloa mo tagata tagatanuu o Ausetalia ma Niu Sila, ae sili atu i le 60,000 tagata asiasi mai mai Amerika ma Kanata.

Punaoa Faʻainitaneti

E tele punaoa o loʻo maua i le initaneti e fesoasoani ia te oe i le fuafuaina o se tafaoga i motu o Fiti. E tatau i tagata asiasi asiasi mai ona asiasi atu i le Upega Tafaʻilagi aloaia a le Ofisa o Tagata Fiti Tagata Fiti e mafai ona e lesitala mo la latou lisi o meli e faʻaalia ai tau vevela ma mea faʻapitoa. O le Fiti Times e ofoina atu le sili atu o le vaʻaia o le faiga faʻapolokiki o loʻo i ai nei i atumotu.

E ui o le Igilisi e tumau pea le gagana aloaia a Fiti, o le gagana Fijian e puipuia ma lautele ona tautalagia. O le mea lea, a e asiasi atu i Fiti, aua e te ofo pe a savali atu se tasi ia te oe ma fai mai "bula ( mbula )" o lona uiga o le alofa ma le "vine vaka levu (vee lau vaka layvoo)" o lona uiga faafetai atu ao latou faaali atu oe faafetai mo lau filifiliga e asiasi i lo latou atunuu.